रूप गणेशाचे...

अरुण दाभोलकर

दाभोली. तळकोकणातलं एक छोटंसं गाव. पानं, फुलं, डोंगर, दऱ्या, समुद्र आणि किनाऱ्यांन नटलेलं. चित्रकारानं काढलेल्या चित्रातल्यासारखं. मी इथंच जन्माला आलो. माझ्या घराभोवतीच्या नारळ - पोफळीच्या बागा, आंबा - काजूचे डोंगर, खानोली - वायंगणीचा समुद्र आणि त्याच्या फेसाळ लाटा... याच मातीत माझ्या चित्रकलेची बीजं रुजलीयत... या साऱ्याचा विचार करताना आठवणी दाटतात त्या आमच्या घरालगतच्या करंगुटकरांच्या कुटुंबाच्या. या कुटुंबातील सर्वच माणसं प्रतिभावंत चित्रकार. कारागीर. माझं चित्रकलेबद्दलचं आकर्षण, आवड, समज ही त्यांच्या गणपतीच्या शाळेशी, त्या सर्व माणसांशी निगडित आहे आणि आज सगळे ओळखतात ती "दाभोलकरी चित्रशैली' करंगुटकरांच्या मला लाभलेल्या सहवासाची देणगी आहे.
कॉलेजच्या शेवटच्या वर्षाला असताना माझ्या हाती एक नितांत सुंदर, स्वस्त, प्रवाही आणि तुटपुंज्या वेळात झटपट काम करता येणारं रंगमाध्यम मिळालं. कॅम्लीन वॉटरप्रुफ इंक बाजारात आली आणि मी त्यावर चक्क तुटून पडलो. हा काळ होता 1980 चा. ही रंगीत शाई काम करताना एवढ्या बेमालुमपणे एकमेकांत सामावून जाते की मूळ रंग, छटा आणि त्याचं अस्तित्व कायम राखूनही मनात असणारे, नसणारे, अगोदरच न ठरवलेले अनेक मूर्त आणि अमूर्त आकार सहजगत्या आपणहून साकारतात.
असाच एकदा रंगशाईशी खेळत होतो. रंग, कागद, ब"श यांची जुळवाजुळव करीत होतो. संकष्टचतुर्थीचा तो दिवस होता. म्हटलं - कागदावर आज एक गणपती काढावा म्हणून सुरुवात केली... आणि रंगांच्या त्या झटपट खेळातून, बेजबाबदार रंगभरणीतून डोळ्यांना सुखावणारा एक मंगल आकार तयार झाला. मी स्वतःच अवाक झालो! काहीही न ठरवता हा विलक्षण प्रतिभा असणारा आकृतीबंध कागदावर उमटलाच कसा, याच्या आश्र्चर्यातून सावरायला बराच वेळ लागला. त्यानंतर दिवसभरात पहिला गणपती, दुसरा, तिसरा असे गणपतीचे मूर्त - अमूर्त असे खूप आकार तयार झाले.
त्यापुढील आठ - दहा दिवस रंगांनी आणि त्यांच्या नेत्रदीपक दर्शनाने झपाटलो. कल्पनेत नसणारे, न ठरवलेले आणि तरीही गणपतीसारखेच भासणारे, मंगल आकार तयार झाले. आठ दिवसांनीही तंद्री उतरेना.
गेली 32 वर्षे माझ्या हातून हजारो गणपती आकाराला आले. मुळात गणपतीचा आशीर्वाद आणि लोकांचं प्रचंड प्रेम हेच मला "गणपतिवाले दाभोलकर' म्हणून नावरूप देणारे ठरले. काही वर्षांपूर्वी मी बेळगावला एका प्रदर्शनाच्या निमित्ताने गेलो होतो. त्या प्रदर्शनातील गणपतीची रूपं ही कर्नाटकी साज घेऊन अवतरली होती. काळ्या रंगातील गोलघुमट असे ते गणपती माझ्या मनात घर करून होते. मुळात गणपती हा गोलाईच्या रूपात तुम्हाला दिसत असतो, अशी माझी तरी धारणा आहे. डोके, छाती, पाय, हात हे सगळे भाग एका सुरवातीच्या काळात गोलाकार असतात.. आणि मी त्याला फिनिशिंग देतो इतकंच. तर काळ्या पाषाणात कोरल्यासारखे ते कर्नाटकी गणपती शिल्पाच्या रूपात मी आकारले आणि ते प्रचंड लोकप्रिय झाले. 20 वर्षांपूर्वी या काळ्या पाषाणी गणपतीच्या गि"टिंग कार्डस्ना महाराष्ट्रातच नव्हे, अवघ्या भारतात प्रचंड लोकप्रियता मिळाली.
पंढरपुरला तर माझं बऱ्याच वेळा जाणं झालंय. पांडुरंगाच्या त्या मूर्तीसमोर गेलं की भान हरपायला होतं. तहानभूक विसरून विठोबाच्या ओढीने लाखो वारकरी पंढरीला का धाव घेतात, हे त्या मूर्तीसमोर नतमस्तक झाल्यानंतरच लक्षात येते. हाच अनुभव पांडुरंग गजाननाच्या रूपात साकारताना मला आला. विटेवर उभा असलेला आणि दोन्ही हात कमरेवर ठेवलेल्या या गणरायाच्या मागील लाल, पिवळा, निळा असे असं"य रंग गाभाऱ्याचा भास निर्माण करतात. हे चित्र आता डिजिलट प्रिंटिंगच्या अत्याधुनिक तंत्राने मोठ्या आकारात आणता आल्यामुळे त्याला एक वेगळाच टच निर्माण झालाय. सध्या या चित्राला खूपच मागणी आहे. अलीकडच्या काळातहा हा माझा सर्वांत लोकप्रिय गणपती.
माझ्या हातून उतरलेल्या अशाच आणखी एका गणेशाच्या आकाराने खूप समाधान मिळवून दिलं ते म्हणजे संपूर्ण लाल रंगातील नृत्य करणारा गणपती. रंग आणि नृत्य यांचा तो अफलातून मिलाफ होता. हे चित्र काढून आता बरीच वर्षं झालीत. तरी आजही त्याच्याकडे मी पाहतो, तेव्हा तो मला नुकताच काढल्यासारखा वाटतो...
ठरवल्याप्रमाणे मला कधीच कुठलं चित्र काढता आलेलं नाही. गणपतीचं तर नाहीच नाही. मुंबईहून दाभोली गावी परत गेल्यानंतर चित्रकार व्हायचं हे मात्र मनात होतं. चित्रकलेसाठी सतत भ"मंती झाली. यावेळी वेगवेगळ्या प्रांतांतील गणपतींचा जो आकार माझ्या मनात रुजला, तोच माझ्या ब"शमधून कॅनव्हासवर उतरला. त्यासाठी मला विशेष असं काही करावं लागलं असं मुळीच वाटत नाही.